Marta Maćkowiak
Pierwsze informacje na temat osadnictwa Żydów w Legnicy (niem. Liegnitz) pojawiają się w XIV wieku, choć Friedrich Emanuel Fischer i Carl Friedrich Stuckardt, badacze historii miasta, wskazują, że pierwsi żydowscy mieszkańcy pojawili się już około 1170 roku. W 1314 roku w dokumentach wystąpiła wzmianka dotycząca miasta żydowskiego koło Legnicy nad „Czarną Wodą” w okolicach dzisiejszej ul. Nowej – znajdowały się tam synagoga, szkoła żydowska i cmentarz. Z kolei w 1338 roku wspomniano ulicę żydowską. W 1447 roku wydany został pierwszy dokument dotyczący żydowskiej społeczności w Legnicy – księżna Elżbieta przekazała miastu władzę sprawowaną przez jej przodków nad żydowską ulicą, która znajdowała się przed zamkiem. W tym samym czasie doszło do konfliktu między księżną a żydowskimi bankierami, który zakończył się pogromem i spaleniem dzielnicy zamieszkiwanej przez Żydów.
Kilka lat później, po wygłoszonym przez kaznodzieję Jana Kapistrana we Wrocławiu kazaniu, w którym oskarżył Żydów o kradzież i zbezczeszczenie hostii, doszło do pogromów ludności żydowskiej na Śląsku – także w Legnicy. Piątego sierpnia 1453 roku spalono zamieszkiwaną przez Żydów dzielnicę, skonfiskowano ich majątki i wygnano z miasta.W 1755 roku na podstawie edyktu tolerancyjnego króla Prus społeczność żydowska ponownie otrzymała zezwolenie na osiedlenie się m.in. we Wrocławiu, Głogowie i właśnie Legnicy – dotyczyło to jednak wyłącznie mężczyzn posiadających co najmniej tysiąc dukatów. Dekret nie obejmował ich żon i dzieci.
Niecałe sześćdziesiąt lat później, w 1812 roku, król Prus wydał kolejny edykt, który zapoczątkował rozkwit żydowskiej społeczności w śląskich miastach. W Legnicy zaczęli osiedlać się Żydzi z innych miast, którzy mieli duży wpływ na rozwój miasta, m.in. bankier Meier Neumann Prausnitz oraz rabini Abraham Tiktin i Fischel Caro, którzy pochodzili z Głogowa (niem. Glogau). W 1812 roku mieszkało tutaj dwunastu Żydów, a do 1881 roku liczba ta wzrosła już do prawie tysiąca osób. Mimo że na początku Legnica podlegała głogowskiej gminie żydowskiej, w 1815 roku założono cmentarz, który znajdował się przy dzisiejszych ulicach Kamiennej i Nadbrzeżnej.
Dwunastego grudnia 1818 roku gmina żydowska stała się już niezależną jednostką, do której należeli także mieszkańcy Lwówka Śląskiego, Złotoryi, Chojnowa i Jawora (niem. Löwenberg, Goldberg, Haynau i Jaeur). W 1837 roku ze względu na położenie na podmokłych terenach zamknięto pierwszy cmentarz, a na zakupionej przez bankiera Raphaela Gabriela Prausnitzera parceli znajdującej się przy dzisiejszej ul. Wrocławskiej 6 założono nowy. W 1877 roku zbudowano na tej samej parceli także dom przedpogrzebowy, który zachował się do dziś. Wśród pochowanych na tym cmentarzu jest sporo zasłużonych dla miasta Legniczan – między innymi rabini, filozofowie, historycy, prawnicy, doktorzy, właściciele firm, fabryk, rzemieślnicy i handlarze. Trzecia żydowska nekropolia w Legnicy została założona przy dzisiejszej ul. Pątnowskiej około 1925 roku – dziś jest częścią cmentarza komunalnego.
Pierwszymi rabinami legnickiej gminy byli Marcus Levin i Ascher Sammter (autor kroniki Legnicy). Na początku nabożeństwa odbywały się w domu modlitwy przy ul. Rycerskiej. W 1845 roku Raphael Gabriel Prausnitzer, pochodzący z Głogowa bankier i legnicki radny miejski (który sfinansował wcześniej zakup terenu przeznaczonego pod cmentarz), zakupił parcelę pod budowę synagogi na roku dzisiejszych ulic Piekarskiej i Gwarnej. Świątynię konsekrowano 16 czerwca 1847 roku.
Od 1854 do 26 grudnia 1882 roku rabinem był Moritz Landsberg, pochodzący z Rawicza (niem. Rawitsch) doktor filozofii; następnie jego obowiązki przejął Moritz Peritz. Na przestrzeni lat społeczność żydowska w Legnicy znacząco się powiększyła i w 1905 roku liczyła już 1005 osób. Od 1837 roku działała Chewra Kadisza, czyli bractwo pogrzebowe, które zajmowało się organizacją pogrzebów i dbało o teren cmentarza, a w 1854 roku przy ul. Gwarnej zaczęła działać szkoła żydowska. W 1876 roku powstał Izraelicki Związek Kobiet, w 1928 roku przy dzisiejszej ul. Adama Mickiewicza założono dom starców. Przy ul. Piekarskiej 16 funkcjonowała także biblioteka.
Ludwig Haurwitz
Legniccy Żydzi zajmowali się głównie handlem i odnosili w tej branży znaczące sukcesy. Między innymi warto wspomnieć Ludwiga Haurwitza, który prowadził ekskluzywny dom handlowy znajdujący się w Legnicy przy dzisiejszej ul. Najświętszej Marii Panny 9/11 oraz w Głogowie przy ul. Grodzkiej 6–7. Dom handlowy Haurwitza był reklamowany jako pierwszy, największy i najlepiej zaopatrzony w mieście. Można było w nim zakupić zarówno ubrania, materiały, jak i artykuły gospodarstwa domowego. Tak jak w przypadku innych żydowskich przedsiębiorstw w Niemczech pod koniec lat 30. XX wieku w wyniku wprowadzonych ustaw nazistowskich firma została sprzedana za ułamek wartości nieżydowskiemu nabywcy. W 1942 roku Ludwig Haurwitz został deportowany z Berlina do getta w Rydze i tam zamordowany.
Moritz Pappe
Inny legnicki Żyd, Moritz Pappe, był właścicielem fabryki zabawek i lalek, która istniała od 1869 roku i znajdowała się przy Rynku 27, a następnie przy dzisiejszej ul. Bolesława Kominka 9. Po śmierci Moritza firmę zaczęli rozwijać jego synowie – Artur i Kurt, którzy w 1910 roku zaczęli produkcję misiów Teddy Bears Moritz Pappe, które stały się hitem przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych. Mimo że miś Teddy (bohater komiksu publikowanego w gazecie „Evening Star”, nazwany na cześć prezydenta Theodora Roosvelta) ma amerykański rodowód, to legnicki pluszak podbił świat. W 1920 roku bracia Pappe zarejestrowali patent na mechanizm grający w produkowanych pluszakach, a następnie stworzyli kolejny bestseller czyli misie-klauny.
Elkusch und Bick
W branży odzieżowej działali między innymi Jakob Elkusch i Meyer Bick, którzy prowadzili firmę Elkush und Bick – przy dzisiejszej ul. Najświętszej Marii Panny 4 znajdował się sklep z artykułami pończoszniczymi, wełnianymi i trykotażem. Przy dzisiejszej ul. św. Piotra 1 zlokalizowana była ich hurtownia, a przy św. Piotra 18 – zmechanizowana dziewiarnia, która została później przeniesiona na ul. Najświętszej Marii Panny 14. W 1912 roku firma znalazła się całkowicie w rękach rodziny Bicków. Od 1921 roku kierowali nią synowie Meyera i Emilie, Alfred i Georg Bickowie, a od 1930 roku przenieśli jej siedzibę na Rynek 35.
Alfred, jego druga żona Frieda i syn Wolfgang Manfred 15 grudnia 1941 roku zostali deportowani z mieszkania przy ul. Holzstrasse 26 w Hanowerze do Rygi. Alfreda i jego syna zamordowano na miejscu, Frieda zginęła 6 grudnia 1944 roku w obozie Stutthof. Jedynie ich córce, Ingeborg, udało się przeżyć, ponieważ w 1939 roku uciekła z Niemiec do Wielkiej Brytanii.
Cohn i Pinoff
Żydzi prowadzili również w Legnicy prężnie działające sklepy. Jeden z nich został otwarty w 1836 na Rynku przez Josepha Cohna. Po jego śmierci działalność kontynuowała jego żona Bluma z Moritzem Cohnem. Następnie firmę przejęli Georg, Siegfried i Franz Pinoffie – wyremontowali i przebudowali kamienicę przy Rynku 33, a 28 marca 1898 roku otworzyli Concordię – najnowocześniejszy dom handlowy w mieście. Legniczanie mogli nabyć tutaj między innymi odzież, materiały, pościel, dywany, a także wyposażenie domu i zabawki. Budynek miał układ galeriowy i posiadał pierwszą windę osobową w Legnicy. W 1909 roku rozbudowano Concordię, wchłaniając sąsiedni budynek znajdujący się pod numerem 34. Niestety obiekty nie przetrwały do współczesności.
Adolf Doctor
W 1874 roku Adolf Doctor założył firmę specjalizującą się w produkcji win owocowych, likierów, koniaku i rumu, której siedziba znajdowała się przy dzisiejszej ul. Wrocławskiej 20, później 43. Po przejściu Adolfa na emeryturę właścicielem został jego zięć Richard Liebrecht, który wcześniej był jego wspólnikiem.
Przy ul. Wrocławskiej prowadził też swój sklep z alkoholem Salomon Kaufmann.
Isak Silbermann
Właścicielem największej firmy obuwniczej w okolicy był z kolei pochodzący z Jarosławia Isak Silbermann. Kluczem do jego sukcesu było prawdopodobnie małżeństwo z Felicią Landsberger, córką właściciela sklepu obuwniczego. Po pewnym czasie Silbermann przejął firmę teścia i otworzył punkt sprzedaży przy ul. Najświętszej Marii Panny 1. Po śmierci Isaka działalność kontynuowała jego żona z synem Samim, najstarszym z ich czworga dzieci. W latach 30. XX wieku firma została przejęta przez nazistów. Felicia została zamordowana w 1942 roku w Theresienstadt, ich czwórka dzieci przeżyła, wyjechawszy przed wybuchem wojny do Stanów Zjednoczonych i ówczesnej Palestyny.
W 1933 roku w zarządzie gminy żydowskiej w Legnicy zasiadali Scheye Jablonski, L. Haurwitz i Eugen Fränkel, a jej reprezentantami byli prokurator Pick, dr M. Baeck, Adolf Mannheim, rabin Josef Schwarz oraz kantorzy i nauczyciele M. Sommerfeld i Isidor Feblowicz.
W Kristallnacht z 9 na 10 listopada 1938 roku naziści spalili synagogę i zniszczyli żydowskie sklepy. Ze względu na narastające represje większość Żydów wyjechała przed wybuchem wojny, a w 1939 roku mieszkało ich w Legnicy już tylko 236.
Tych, którzy pozostali, umieszczono w obozach przejściowych dla Żydów z Dolnego Śląska w Tormersdorf, Grüssau i Riebnig, a następnie deportowano do obozów w Treblince, Auschwitz, Theresienstadt i Sachsenhausen.
W 1946 roku w Legnicy mieszkało już 4450 polskich Żydów przybyłych z terenu Związku Radzieckiego oraz filii obozu Gross-Rosen, co czyniło miasto jednym z większych i prężnie działających skupisk życia żydowskiego na Dolnym Śląsku.
Żydzi w Legnicy byli najliczniejszą mniejszością narodową i pracowali w różnych branżach. Wieloletnim sekretarzem Prezydium Miejskiej Rady Narodowej był Ignacy Pressler, jako adwokat pracował Eli Wassersztrum, a prokuratorem powiatowym był Eliasz Feldman. W służbie zdrowia pracowali między innymi Jakub Mandelbaum i Janusz Kertyński, w zakładach dziewiarskich Adolf Liebling, Mojżesz Blajer i Szulim Fogelman, w hucie miedzi Eugeniusz Wajs, a w handlu prezes Wojewódzkiej Spółdzielni Spożywców „Społem” Oddziału Legnica Wiktor Fiternik. Jednym z pierwszy dyrygentów Legnickiej Orkiestry Symfonicznej był wspomniany wyżej Jakub Mandelbaum.
Utworzono Żydowską Kongregację Wyznaniową, która miała siedzibę przy ul. Rycerskiej, a następnie Grodzkiej, oraz inne ważne instytucje: dom dziecka, przedszkole, szkoły (w tym jedną wyznaniową), partie polityczne i spółdzielnie („Jedność” i „Igła”). W 1946 roku działały już świetlica i biblioteka, w której można było czytać zarówno polskie, jak i żydowskie gazety oraz książki pisane po polsku, rosyjsku i hebrajsku. W 1946 roku działalność wznowił ORT (Ośrodek Rozwoju Twórczości) i zaczęto prowadzić kursy, szkolenia i warsztaty. Ponadto prężnie działały spółdzielnie żydowskie – w samej Legnicy w latach 40. XX wieku funkcjonowało ich aż osiem, z których potem część połączyła się i ostatecznie działały trzy: spółdzielnia krawiecka „Jedność”, szewska „Dobrobyt” i spółdzielnia kapelusznicza im. Rosenbergów. Wspomina się także później powstałe spółdzielnie: „Transport konny” zajmującą się rozwożeniem węgla oraz „Postęp” zajmującą się wyrobem słodyczy i mapy. Jednocześnie zakładano sporo prywatnych warsztatów rzemieślniczych, które znajdowały się głównie na legnickiej starówce. Wśród powojennych żydowskich mieszkańców byli także lekarze, prawnicy czy muzycy.
Zorganizowano również odnoszący sukcesy klub sportowy „Gwiazda” oraz Dom Kultury im. Gerszona Dua, otwarty dla wszystkich Legniczan, w którym działały między innymi teatr i orkiestra. Dom tętnił życiem i odbywało się w nim wiele wydarzeń angażujących mieszkańców: potańcówki czy wieczory piosenki i poezji żydowskiej. W 1950 roku powstał legnicki oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce (TSKŻ). W wyniku nagonki antysemickiej i wydarzeń marcowych 1968 roku Dom Kultury przestał funkcjonować. Lokal został odebrany Żydom i przekazany przez władze miasta Legnickim Zakładom Mechanicznym „Legmet”.
Kongregacja Wyznania Mojżeszowego w Legnicy jest aktywna od 1946 roku (w 1993 roku przekształcona została w Gminę Wyznaniową Żydowską) do dzisiaj, a jej siedziba znajduje się przy ul. Chojnowskiej 12. Nadal czynny jest również cmentarz przy ul. Wrocławskiej 196 (wpisany do rejestru zabytków), który w 2009 roku został mocno zniszczony przez huragan.
Wciąż działa także legnicki oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, znajdujący się przy ul. Nowy Świat 7a.
Wiele informacji na temat przedwojennych i powojennych mieszkańców Legnicy oraz ich wspomnienia można znaleźć na stronach Instytutu Yad Vashem, United States Holocaust Memorial Museum, Centralnej Biblioteki Judaistycznej (Żydowski Instytut Historyczny) oraz Arolsen Archives.
