Marta Maćkowiak
Po raz pierwszy wzmianki o Żydach w Kamiennej Górze (niem. Landeshut) pojawiły się w XIV wieku – podobno już wtedy istniała w mieście synagoga i gmina żydowska. Tak jak w innych śląskich miastach kamiennogórscy Żydzi zostali wypędzeni z miasta w 1453 roku w rezultacie kazań wygłoszonych przez mnicha Jana Kapistrana. Żydowska społeczność Kamiennej Góry zaczęła się odradzać dopiero po ogłoszeniu przez króla Prus Fryderyka Wilhelma II edyktu emancypacyjnego w 1812 roku.
W 1821 roku ponownie powstała gmina żydowska, która była filią gminy w Jeleniej Górze (niem. Hirschberg), a trzy lata później, w 1824 roku, założono pierwszy cmentarz żydowski niedaleko cmentarza katolickiego przy ul. Katowickiej. Do dziś zachowało się kilkadziesiąt nagrobków; najwcześniej urodzona osoba, której macewa została rozczytana, to Friedericke (Rywka) Schneider z domu Wallheim, córka Szmuela i żona Aszera, urodzona 17 kwietnia 1819 roku, zmarła 30 grudnia 1849 roku. Według dokumentacji cmentarza część z zachowanych nagrobków została przeniesiona z terenu koło rzeźni miejskiej, więc mogły pochodzić z nowej nekropolii, założonej w 1881 roku przy dzisiejszej ul. Księcia Bolka I.
W 1864 roku gmina żydowska w Kamiennej Górze stała się oficjalnie niezależną jednostką i podlegał pod nią cały powiat kamiennogórski i Bolków (niem. Bolkenhein).
Pierwszy dom modlitwy znajdował się przy dzisiejszej ul. Adama Mickiewicza 21. Dwunastego maja 1858 roku konsekrowano synagogę, która została zbudowana ze środków własnych (fundusz budowy synagogi zapoczątkował kupiec Caskel Frankenstein) przy ulicy Wojska Polskiego 21. Osiem lat później, w 1866 roku, przy tej samej ulicy pod numerem 40 powstał także dom gminny, w którym znajdowała się sala posiedzeń, mieszkanie rabina, biblioteka i szkoła. Niedaleko funkcjonowała także rzeźnia koszerna.
Szesnastego sierpnia 1881 roku otwarto nowy cmentarz żydowski przy ulicy Księcia Bolka I, na którym znajdował się także dom przedpogrzebowy. Cmentarz był użytkowany także w trakcie II wojny światowej – chowano na nim więźniów filii Gross-Rosen z Kamiennej Góry, a także Żydów, którzy zginęli w obozie przejściowym w Krzeszowie i jeńców radzieckich. W 1946 roku na terenie cmentarza odbyły się ekshumacje pochówków z tego okresu i odkryto trzy zbiorowe mogiły, w których pogrzebano około dziewięćset pięćdziesiąt osób – w tym około pięciuset Polaków. Cmentarz został zlikwidowany w latach 70. XX wieku – obecnie na jego terenie znajduje się park.
Liczba żydowskich Kamiennogórzan od 1840 do 1933 roku mieściła się w przedziale około 70–177, przy czym społeczność najliczniejsza była w roku 1884.
W 1911 roku przewodniczącym gminy był Hugo Salisch. Do zarządu należeli także Adolf Schlesinger i Felix Preuarer. Funkcję reprezentantów sprawowali Max Hamburger, Martin Immerwahr, Albert Mosler, Louis Wachser, Siegfried Barasch, Selmar Hamburger, Heinrigich Grünfeld, Hermann Rosenstein i Simon Rector. W 1934 roku przewodniczącym gminy był pochodzący z Milicza Alfred Dobschützer, który prowadził destylarnię w domu przy Rynku nr 3. Członkami zarządu byli kupcy Leonhard Peritz, Siegfried Barasch, Georg Liebrecht i rabin Philipp Falkenstein.
Gmina żydowska w Kamiennej Górze składała się w przeważającej mierze z kupców i przemysłowców, a znaczącą rolę w rozwoju miasta odegrały trzy żydowskie rody: Grünfeldowie, Rinklowie i Hamburgerowie.
Rodzina Grünfeldów
Falk Valentin Grünfeld urodził się w 1837 roku w Leśnicy położonej na Górnym Śląsku (niem. Leschnitz) jako syn pochodzącego z Kępna kupca i urzędnika Isaaka Löbela i Sary z domu Alexander. Gdy Falk miał osiem lat, zmarł jego ojciec, a warunki w domu znacznie się pogorszyły. Mając czternaście lat, wyprowadził się z domu w poszukiwaniu zatrudnienia.
Najpierw otrzymał pracę w Prudniku w fabryce „króla lnu” Samuela Fränkla. W 1859 roku przeprowadził się do Kamiennej Góry, gdzie zatrudnił się w firmie Caskel Frankenstein & Sohn, która zajmowała się handlem lnem. Już trzy lata później, w 1862 roku, Falk otworzył własny sklep z odzieżą i tekstyliami w samym rynku. Wraz z rozwojem firmy w 1864 roku przeniósł się do większego lokalu przy dzisiejszej ulicy Stefana Żeromskiego 89. Równocześnie rozpoczął własną produkcję lnu w formie tkactwa ręcznego. Hasłem firmy było zdanie „Niech Bóg nas łaskawie chroni przed chwastem, bo tylko czysty len daje dobrą przędzę”.
Kilka lat później Grünfeld podjął kolejną świetną decyzję biznesową i zapoczątkował sprzedaż wysyłkową. Szybko zaczął zdobywać w ten sposób klientów z zagranicy – z Węgier, Włoch, Szwajcarii, Anglii, Holandii czy Finlandii. Wkrótce został także mianowany Królewskim Nadwornym Dostawcą Prus i zaczął dostarczać len na potrzeby dworu cesarskiego.
W 1884 roku Falk zakupił znajdującą się przy ulicy Wojska Polskiego i Ludwika Waryńskiego działkę od Marii Methner, wdowy po współzałożycielu firmy tekstylnej Methner & Frahne, gdzie zbudował dom handlowy z tkalnią, szwalnią i hafciarnią. Całość zaprojektował wrocławski architekt Carl Schmidt.
W 1891 roku współwłaścicielami zostali najstarsi synowie Falka: Ludwig i Heinrich. Falk zmarł 19 stycznia 1897 roku w San Remo, a kilka dni później odeszła także jego żona. Oboje zostali pochowani na nowym cmentarzu żydowskim w Kamiennej Górze.
Firma cały czas prężnie się rozwijała i w 1900 roku kierownictwo zakładu przeniesiono do Berlina. W 1912 roku współwłaścicielem przedsiębiorstwa został najmłodszy syn Falka Valentina – Max Grünfeld. W 1922 roku zakładem zarządzało już kolejne pokolenie Grünfeldów: Fritz Vincent i Franc Victor. Firma miała oddziały w trzech miastach: w Kamiennej Górze, Berlinie i Kolonii.
Dwudziestego dziewiątego marca 1938 roku w wyniku ustaw Trzeciej Rzeszy i aryzacji mienia żydowskiego firma została odebrana i przekazana za ułamek wartości niemieckiemu przedsiębiorcy. Grünfeldom udało się uciec z kraju – członkowie rodziny wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i ówczesnej Palestyny. Max Grünfeld zmarł w 1939 roku w Hajfie.
Nie udało się przeżyć córce Falka Valentina – Bianca Simon została deportowana do obozu w Rydze i tam zamordowana. Po wojnie w kamiennogórskiej fabryce działały zakłady odzieżowe, a budynki zachowały się do dziś.
Rodzina Rinklów
Isidor Rinkel urodził się w 1815 roku w Szlichtyngowej (niem. Schlichtingheim) położonej w Wielkopolsce jako syn Fabiana Rinkla i Charlotte z domu Schoeps. Był kolejnym przedsiębiorcą, który w Kamiennej Górze odniósł sukces w branży lniarskiej.
Isidor poślubił Ernestine z domu Hahn, z którą doczekał się pięciu córek, z których dwie, Fanny i Sara Seraphine, dożyły dorosłego wieku. Fanny poślubiła Adolfa Schwerina, właściciela wrocławskiej fabryki przędzy, a Sara Seraphine wyszła za bankiera i prawnika Adolpha Salomonsohna z Berlina. Isidor prowadził w Kamiennej Górze najpierw bank, a następnie przędzalnię i tkalnię lnu. Kolejnym krokiem w rozwoju firmy było otwarcie filii w Kolonii i Trutnovie w Czechach. Na początku siedziba firmy znajdowała się przy dzisiejszej ul. Krótkiej, następnie została przeniesiona do budynku przy ul. Bohaterów Getta 2, gdzie mieścił się także dom handlowy. Wkrótce otwarto następne filie w Berlinie i Wiedniu. Isidor Rinkel zmarł 17 kwietnia 1896 roku i został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ulicy Ślężnej we Wrocławiu.
Ze względu na brak męskiego potomka Isidor Rinkel przekazał firmę Hermannowi Rinklowi, synowi swojego brata Juliusa, który w następnych latach rozbudował ją i unowocześnił. Główna siedziba znajdowała się przy ulicy Fabrycznej. W 1885 roku założył pierwszą w Kamiennej Górze tkalnię mechaniczną ze 150 krosnami.
Hermann Rinkel był ponadto inicjatorem wielu kamiennogórskich projektów – między innymi budowy Kolei Doliny Zadrny i lecznicy chorób płuc, a także fundatorem płaskorzeźbionego fryzu na elewacji ratusza, przedstawiającego najazd husytów oraz bohaterską obronę miasta w 1426 roku. Wybudował również mieszkania dla swoich pracowników – budynki wciąż istnieją i znajdują się przy dzisiejszej ul. Bohaterów Getta 11–19. W 1900 roku nabył także pałac w Dębrzniku, który niestety został rozebrany, a w 1914 roku zakupił przędzalnię przy obecnej ul. Władysława Broniewskiego.
Hermann poślubił Bertę Oberlaender, z którą miał dwóch synów: Herberta i Franza Gerharda. Hermann zmarł jeszcze przed wojną, 17 maja 1933 roku, jego pierwszy syn odszedł w wieku 43 lat w Dziadowej Kłodzie 1 lutego 1929 roku, a drugi, Franz Gerhard Paul, wyjechał do Stanów Zjednoczonych 10 kwietnia 1939 roku na statku Zaandam.
Rodzina Hamburgerów
Albert Hamburger pochodził ze Śmigla w Wielkopolsce. Do Kamiennej Góry przyjechał w 1871 roku i otworzył tu mechaniczną tkalnię lnu, farbiarnię oraz wykańczalnię tkanin. Jego ojciec Itzig Zacharias Hamburger w 1857 roku założył we Wrocławiu firmę I.Z. Hamburger & Co., w której Albert razem z dwoma braćmi nabrali doświadczenia. Albert poślubił Eugenie Loewenthal, z którą miał trzech synów: Hugona, Felixa i Maxa. Zarządzanie firmą przekazał synowi swojego brata Hermana, także noszącemu imię Max.
Tak jak w przypadku Rinklów, gdzie stery także przejął bratanek, Max unowocześnił funkcjonującą fabrykę i odnosił kolejne sukcesy. Fabryka znajdowała się przy ulicach Piotra Ściegiennego i Józefa Lompy.
Max był zasłużonym mieszkańcem Kamiennej Góry – oprócz rozwijania fabryki, która oferowała wiele miejsc pracy, był także radnym miejskim i filantropem. Wsparł finansowo między innymi budowę domu dla samotnych matek i dzieci. Wybudował także osiedle mieszkaniowe dla swoich pracowników zwane Domami Hamburgera, które zaprojektowali wybitni wrocławscy architekci: bracia Richard i Paul Ehrlichowie. Projekt miał być zainspirowany osiedlem Kruppa w Essen. Znajduje się przy dzisiejszej ul. Towarowej 1–9. Max Hamburger był także mecenasem sztuki i warto wspomnieć, że był jednym z fundatorów polichromii w Sali Rajskiej w domu Gerharta Hauptmanna w Jagniątkowie (niem. Agnetendorf, dziś część Jeleniej Góry).
Firma Hamburgerów tak jak inne żydowskie przedsiębiorstwa uległa aryzacji w latach 30. XX wieku i została odebrana właścicielom.
W 1937 roku Max i Else Hamburger opuścili Kamienną Górę i przenieśli się do Berlina. Tam Else ciężko zachorowała i zmarła. Po śmierci żony Max udał się najpierw na krótki pobyt w Szanghaju u swojego syna Rudolfa i synowej Ruth Werner (znanej jako Ursula Kuczynski, niemieckiej działaczki rewolucyjnej i agentki radzieckich służb specjalnych), a następnie odwiedził swojego najstarszego syna, Victora Hamburgera, w St. Louis w Stanach Zjednoczonych.
Ostatnie lata życia spędził w miejscowości Saint-Aubin Sauges w Szwajcarii, gdzie zmarł w 1952 roku.
Warto także wspomnieć, że Herman Rinkel, Albert Hamburger i Józef Preuarer ufundowali częściowo budowę i wystrój kamiennogórskiego ratusza.
Oprócz potentatów lniarskich w Kamiennej Górze mieszkali także Żydzi zajmujący się innymi branżami. W mieście istniała od 1878 roku fabryka obuwia Rosenstein und Preuarer założona przez Żydów: pochodzącego z Kamiennej Góry Maxa Rosensteina i Josefa Preuarera z Berlina. Fabryka znajdowała się przy obecnej ulicy Henryka Sienkiewicza 6a.
Na rynku z kolei mieścił się sklep odzieżowy Sittenfeld-Seiler należący do Louisa Sittenfelda, a później prowadzony przez jego zięcia Karla Seilera, oraz dom mody Alberta Moslera w zbudowanej przez niego kamienicy przy dzisiejszej ulicy Władysława Broniewskiego 1. Piękny dom przy ul. Jana Pawła II 20 zajmował żydowski lekarz Herberta Rothera.
Po dojściu Adolfa Hitlera do władzy w 1933 roku i uchwaleniu w 1935 roku tzw. ustaw norymberskich nad społecznościami żydowskimi zaczęły zbierać się ciemne chmury. W Kamiennej Górze tak jak w pozostałych miastach prześladowania zaczęły się nasilać – w czasie Nocy Kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku kamiennogórska synagoga została spalona, a żydowskie sklepy splądrowane.
Większość Żydów z Kamiennej Góry zostało uwięzionych w obozach przejściowych dla Żydów z Dolnego Śląska w Tormersdorf, Grüssau i Riebnig, a następnie deportowanych do obozów w Auschwitz, Treblince i Theresienstadt. Taki los podzielił między innymi ostatni przewodniczący kamiennogórskiej gminy żydowskiej Alfred Dobschützer i jego żona Margarete.
Tak jak w przypadku innych miejscowości na Dolnym Śląsku, wielu ocalałych Żydów przyjechało do Kamiennej Góry, aby zacząć tutaj nowe życie. W czerwcu 1946 roku żydowskich mieszkańców było już 1661, jednak pod koniec roku liczba ta zmniejszyła się do 900 (m.in. wskutek nastrojów po pogromie kieleckim), a następnie społeczność sukcesywnie opuszczała miasto.
Tuż po wojnie w Kamiennej Górze powstał oddział Kongregacji Wyznania Mojżeszowego, która była formą organizacyjną życia religijnego Żydów polskich. W 1947 roku jej siedziba znajdowała się przy ul. Żytniej 3, a jej przewodniczącym był Chajec (imię nie zachowało się). W 1948 roku liczyła już tylko 150 członków.
Przez kilka lat po wojnie w Kamiennej Górze funkcjonowało wiele organizacji i instytucji żydowskich.
Najważniejszą organizacją był komitet żydowski, w którego zarządzie zasiadali przewodniczący Kazimierz Jankowski, jego zastępca Abram Płużny i sekretarz Salomon Barasz.
Z inicjatywy działaczy komitetu Cukiermana i Hartenberga w Kamiennej Górze powstało 15 czerwca 1946 roku Towarzystwo Ochrony Zdrowia, którego kierownikiem został S. Pułtuskier. Przy ul. Kościelnej 2 powstała poradnia, w której pracował lekarz Grzegorz Pikman. W miejscowości działały także organizacje kombatanckie i kulturalne.
Istniały także trzy spółdzielnie żydowskie: szewsko-kamasznicza „Nowe Życie”, krawiecka „Przyszłość” i budowlana, a także organizacje syjonistyczne, między innymi Ichud.
W 1952 roku w miejsce wcześniejszych organizacji żydowskich powstał kamiennogórski oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, którego celem było propagowanie i rozwój kultury żydowskiej, a także wsparcie należących do niego osób. Oddział liczył 70 członków.
Także w Bolkowie, który podlegał przed wojną gminie żydowskiej w Kamiennej Górze, po wojnie osiedlili się Żydzi. W 1946 roku funkcjonował tu nawet Miejski Komitet Żydowski, którego przewodniczącym był Moszek Wajngarten. Pod Bolkowem znajdował się obóz szkoleniowy Hagany (żydowskiej tajnej organizacji paramilitarnej, działającej w latach 1920–1948 w ówczesnym Mandacie Palestyny, która początkowo stanowiła formę samoobrony osiedli żydowskich w Palestynie przed atakami arabskimi, a później przekształciła się w organizację wojskową). Obóz powstał za zgodą władz polskich i był finansowany przez Joint. Miało w nim zostać przeszkolonych przez instruktorów z Palestyny między 2,5 a 7 tysięcy osób. Według opisu Grzegorza (Hersza) Smolara kurs trwał dziesięć dni i brało w nim udział jednocześnie między 130 a 150 osób, głównie mężczyzn. Szkolenie było traktowane przez niektórych jak łatwa możliwość emigracji – ochotnicy Hagany nie byli kontrolowani przed wyjazdem.
Jak w przypadku innych mniejszych dolnośląskich miasteczek, polscy Żydzi zaczęli stopniowo opuszczać Kamienną Górę: najpierw po pogromie kieleckim z 1947 roku z obawy przed podobnymi wydarzeniami, a następnie z powodu powstania państwa Izrael oraz kampanii antysemickiej z 1968 roku.
